Kalevala Sözlüğü
Kalevala nedir
Kalevala, 19. yüzyılda Finli filolog ve halkbilimci Elias Lönnrot’un (1802–1884) Karelia sözlü edebiyat ürünlerinden derlediği Fin manzum destanlarının “Kaleva diyarı” anlamına gelen adı olup, Fin dilinin en önemli literatürü ve Finlandiya’nın milli destanıdır. Fin halkının milli gururunu okşayıp, dünyaya Fin kültür, kimlik ve tarihini tanıtan yapıtın 1917 yılında Rusya’ya karşı girişilen Fin bağımsızlık savaşına ilham verdiğine inanılmaktadır.
Doktor, botanikçi ve dilbilimci olmasına rağmen en büyük tutkusu eski Fin hikâyelerini (özellikle kuzeybatı Rusya’daki Karelia [Fince ‘Karjala] bölgesinden) toplamak olan Lönnrot Kalevala’nın ilk baskısını (Eski Kalevala) 1835-36 yıllarında iki cilt halinde yayınlamış, ardından 1849’da genişletmiştir. 12,078 dizelik ilk baskıdan farklı olarak 22,795 dize ve 50 şiirden (Fince ‘runot’) oluşan Yeni kalevala (Uusi Kalevala) adıyla bilinen 1849 baskısı standart haline getirilmiştir. Çalışma bir yaratılış öyküsüyle başladıktan sonra destanların ana kahramanı kantele (beş telli harp) eşliğinde sihirli şarkılar söyleyen büyücü bir şaman olan Väinämöinen ile demirci İlmarinen ve güzel bir kadının aşkıyla yanıp tutuşan savaşçı Lemminkainen’in maceralarından oluşmaktadır.
3 bin yıllık sözlü geleneğin izlerini taşıyan Lönnrot’un derlediği şarkılar bir uzun ve bir kısa heceli ölçü dört vezinli kafiyesiz mısradan oluşmakta, her satırda gergin ve gergin olmayan 4 uyak birbirini izlemekteydi. 16. Yüzyılda Luther kilisesinin kurulmasından sonra pagan dönem şarkılarını söylemek yasaklanınca Pentatonik şarkıların orijinal ezgileri unutulmuştur. Kalevala, besteci Jean Sibelius, şair Paavo Haavikko, ressam Akseli Gallen-Kallela gibi sanatçıların çalışmalarını etkilemiş, J.R.R. Tolkien’in Silmarillion adlı romanının esin kaynaklarından birisi olmuştur. Destandaki Bakire Marjatta ile Meryem Ana ve Kullervo ile Yunan mitolojisindeki Oedipus karateri arasındaki benzerlikler dikkat çekici esinlenmelerdir.
Kalevala’nın bölümleri
Kalevala sırasıyla şu öykülerden oluşmaktadır:
- Väinämöinen serisi
- Väinämöinen’in doğumu
- Väinämöinen’in büyümesi
- Väinämöinen ve Joukahainen.
- Aino’nun kaderi
- Väinämöinen’in matemi
- Väinämöinen’in talihsiz yolculuğu
- Väinämöinen’in kurtuluşu
- Gökkuşağı’nın bakiresi
- Demirin kökeni
- Gök tanrısı İlmarinen Sampo’yu hazırlıyor
- Lemminkäinen Serisi
- Lemminkäinen’in matemi
- Kyllikki’nin yeminini bozması
- Lemminkäinen’in ikinci daveti
- Lemminkäinen’in ölümü
- Lemminkäinen’un dirilmesi
- Väinämöinen serisi (2)
- Väinämöinen’un gemi yapması
- Väinämöinen kayıp dünyayı buluyor.
- Rakip adaylar
- Ilmarinen’in Düğünü
- İlmarinen’in daveti
- Bira’nın mayalanması.
- İlmarinen’in düğün ziyafeti
- Gelinin vedası
- Gelinin akıl hocası Osmotar
- Gelinin vedası.
- Väinämöinen’ın düğün şarkıları.
- Lemminkäinen serisi (2)
- Yılanın kökeni
- Davetsiz misafir.
- Annenin nasihati
- Sığınak adası
- Buz iblisi
- Kullervo serisi
- Şeytan’ın oğlu Kullervoinen
- Çoban Kullervo
- Kullervo ile hilebaz kek.
- Kullervo kabilesini buluyor.
- Kullervo’nun kötülükleri
- Kullervoinen’un zaferi ve ölümü
- Ilmarinen serisi (2)
- İlmarinen’in altın gelini
- İlmarinen’in faydasız çağrısı.
- Väinämöinen serisi (3): Sampo’nun Çalınması
- Väinämöinen’ın yelken açması
- Kantele’nin doğumu
- Väinämöinen’in kantele şarkıları
- Sampo’nun yakalanması
- Sampo’nun denizde kaybolması
- İkinci Harp’ın doğumu
- Louhi’nin intikamı
- Dokuz hastalığın doğumu
- Bal yiyen Otso ayı avını anlatıyor
- Louhi güneş, ay ve ateşi çalıyor
- Ateş balığının yakalanması
- Güneş ve ayın tamiri
- Marjatta serisi
- Mariatta-Väinämöinen’in ayrılışı.
Kalevala Sözlüğü
Aar’ni (Ar’ni) Gizli hazinenin bekçisi
A-ha’va Batı rüzgârı; hızlı köpeklerin babası
Ah’ti Lemminkainen.
Ah’to Su tanrısı
Ah’to-la Ahto ve halkının yaşadığı sudan kalenin adı
Ah’to-lai’set Ahtola halkı
Ai-nik’ki Ahti’nin kız kardeşi
Ai’no (i’no) Youkahainen’ın kız kardeşi
An’te-ro Dalgaların tanrıçası
Ai’ue-lake Ateş çocukların yaşadığı göl adı
An-nik’ki İlmarinen’ın kız kardeşi
An’te-ro Wipanen veya Antero Wipunen’un diğer adı
Ateş Çocuk Panu’nun diğer adı
Dus’ter-land. Kuzey, Pimentola.
Et’e-le’tar Güney rüzgârının kızının adı.
Hal’lap-yo’ra Finlandiya’da bir göl adı
Hal’ti-a Fin mitolojisine özgü.
Het’e-wa’ne Taurus takımyılıdızında yer alan bir grup yıldızın Fince adı
Hi’si, Hiisi. Kötülük öğretisi; Jutas, Lempo, ve Piru adlarıylada bilinir.
Mon’ja-tar Çam ağacının kızı
Hor’na Finlandiya’da kutsal bir kaya adı
I’ku-Tur’so Şeytani bir deniz devinin adı
Il’ma-ri’nem Metal işçileri; Wainamoinen’un bir kardeşinin adı.
Il’ma-tar Hava’nın kızı, Wainamoinen’in annesi
Il’po-tar Louhi’nin diğer adı
Im-a’tra Wiborg’da bir şelale adı
In’ger-land St. Petersburg
Ja’men, Ya’men Finlandiya’da bir nehir adı
Jor’dan Filistinde (?) bir nehir adı
Jou’ka-hai’nen, You-ka-hai’nen Pohyola’lı ünlü bir halk ozanı
Jou-ko’la, You-ko’la Youkahainen’in evi
Ju-ma’la, You-ma’la Cennet
Ju’tas, yu’tas Kötülük öğretissi; Hisi, Piru, ve Lempo olarak da bilinir.
Kai’to-lai’nen Maden tanrısının oğlu; mızrağından yılan dili çıkıyordu
Ka-ler’vo Kullervo’nun babası
Ka-le’va, Kalewai’nen Kahramanları babası
Kal’e-va’la, kaleva Kahramanlar diyarı; Fin manzum destanının adı
Kal’e-va’tar, Kalewa’tar Kaleva’nin kızı
Kal-e’vo Kaleva.
Ka’lew Kaleva.
Kal’ma Ölüm tanrısı
Kam’mo Kimmo’nun babası
Kan’ka-hat’ta-ret Dokuma tanrıçası
Ka’pe Wainamoinen’un annesi Ilmatar’ın diğer adı
Ka’po Osmotar.
Ka-re’len Finlandiya’da bir vilayet adı
Kar-ja’la, karya’la Şelalenin bulunduğu mevki
Kat’e-ja’tar, kataya’tar Çam ağacının kızı
Kat’ra-kos’ki, Kaatrakos’ki Karjala’da bir şelale adı
Kau’ko Kaukomieli.
Kau’ko-miel’li Lemminkainen.
Kaup’pi Kar ayakkabısı yapımcısı; Lylikki.
Ke’mi Finlandiya’da bir nehir adı
Kim’mo Bir inek adı; Kammo’nun kızının adı
Ki’pu-ki’vi Cehennem Deresi üzerinde bir kaya adı olup, altına tüm hastalık ruhları hapsedilmiştir.
Kir’kon-Wœ’ki Kurban sunaklarının altında yaşayan cüceler
Knik’ka-no Knippana.
Knip’pa-no Tapio.
Koot’a-moi’nen Ay
Kos’ken-nei’ti Şelale tanrıçası
Kul-ler’vo Kalervo’nun kötü oğlu
Kul’ler-woi’nen Kullervo.
Kul’li Sahri’nin güzel kızı
Kun Ay; Ay tanrısı.
Kun’tar Ay’ın kızlarından birisinin adı.
Ku’ra, Kuura Buz saçağı
Kul-lik’ki, Kyl’li Lemminkainen’in kaçırdığı bakire Sahri
Lak’ka İlmarinen’in annesi
Lak-ko Kalevala’nin ev sahibesi
Lem’min-kai’nen Lempi’nin oğlu olup Waina-moinen’in kardeşlerinden birisidir.
Lem’pi Finlandiya’da bir körfez adı
Lem’po Kötülük öğretisi; Hisi, Piru ve Jutas adlarıyla da bilinir.
Lin’nun-ra’ta Samanyolu
Lou’hi Pohyola’nın ev sahibesi
Low-ya’tar Tuoni’nin kör kızının adı olup, salgın hastalıkların yaratıcısıdır.
Lu’on-no’tar Wainamoinen’nin süt anası olan efsanevi bakirelerden birisinin adıdır.
Lu’o-to’la Finlandiya’da bir körfez adı
Ly-lik’ki, Lyylik’ki Kar ayakkabısı yapım-cısı
Maan-e’mo, man-e’mo Yeryüzünün anası
Ma’hi-set, Maa’hi-set Fin mitolojisinde gözle görünmeyen küçük yaratıkların adı
Mam’me-lai’nen Gizli hazinelerin tanrıçası
Ma’na Ölüm tanrısı Tuoni’nin diğer adı
Man’a-lai’nen Mana.
Masr’i-at’ta Fin mitolojisinde Meryem Ana
Mat’ka-Tep’po Yol Tnarısı
Meh’i-lai’nen Bal arısı
Mel’a-tar Dümen yekesinin tanrıçası
Met’so-la Tapiola; Orman tanrısının ikamet-gahı
Mie-lik’ki Orman sahibeleri
Mi-merk’ki Mielikki.
Mosk’va Suomi’nin bir vilayeti
Mu-rik’ki, Muurik’ki Bir inek adı.
Ne’wa Finlandiya’da bir ırmak adı
Ny-rik’ki Tapio’nun bir oğlunun adı.
Os’mo Osmoinen.
Os-noi’nen Wainola’nın kahramanının diğer adı
Os’mo-tar Osmo’nun kızı; İlmarinen’in düğününde bira mayalanmasını yönetmiştir.
O-ta’va Büyük Ayı takımyıldızı
Ot’so Finlandiya ayısı
Pœ’ivœ Güneş;Güneş tanrısı
Pai’va-tar Yaz tanrıçalarının adı
Pak’ka-nen Kura’nın diğer adı; Buz, kırağı, don
Pal-woi’nen Turi,
Pa’nu Ukko’nun kılıcından doğan Ateş Çocuk
Pa’ra. Peynir ve sütten sorumlu üç ayaklı tanrıdır
Pel’ler-woi’nen Ormanlara tokum saçan
Pen’i-tar Pohyola’lı kör bir cadının adı olup bir köpeğin de anasıdır.
Pik’ku Mies Su cücesi.
Pil’a-ya’tar, Pilaja’tar Aspen’in kızının adıdır
Pilt’ti Mariatta’nın hizmetçisinin adıdır
Pi’men-to’la Finlandiya’nın bir vilayetidir; Pohyola’nın diğer adıdır.
Pi’ru Lempo, Jutas ve Hisi’yle aynı anlamdadır.
Pi’sa Finlandiya’da bir dağ adıdır.
Poh’ya, Poh’ja Pohyola’nın kısaltılmış formu-dur.
Poh-yo’la, Poh-jo’la Kuzey bölgesi; Laponya.
Pok-ka’nen. Puhuri; Tiera.
Puh-hu’ri Pokkanen’in babası; Kuzey Rüz-garı
Rem’men Üzüm asmasının babasıdır.
Re’mu Remmen.
Ru-o’tus Bakire Mariatta’ya eziyet eden kişidir
Rut’ya, Rut’ja Kuzeyde bir şelale adıdır
Sah’ri, Saari Kyllikki’nin evidir
Sam’po İlmarinen’in sihirli madenlerden meydana getirdiği başarı getiren bir tılsımdır.
Samp’sa Pellerwoinen.
Sa’ra Sariola.
Sar’i-o’la Pohyola.
Sat’ka Bir deniz tanrıçasının adıdır.
Sa’wa, Sa’wo Finlandiya’nın doğu bölümünün adıdır.
Sim’a Pil’li ‘Bal flüt’; Sima-suu’nun flütü
Sim’a-Su Tapio’nun bakirelerinden birisidir
Sin’e-tar Mavi gök tanrıçasıdır
Si-net’ta-ret Ölümcül hastalık tanrıçasıdır
Suk’ka-mie’li Aşk tanrıçasıdır
Suo’mi, swo’mi Finlilerin eski vatanıdır
Suo’ne-tar, swone-tar Huy/mizaç tanrıçasının adıdır
Suo-wak’ko Pohyola’nın yaşlı büyücüsüdür.
Suo’ya-tar, Syo’jatar Yılanın annesidir
Su’ve-tar, Suve Güney rüzgârı tanrıçasıdır.
Su-wan’to-lai’nen Wainamoinen’in diğer adı
Taeh’ti Kutup yıldızı
Ta-he’tar Yıldızların kızıdır
Tai’vas Gökkubbe
Ta-ni’ka Pohja’nın büyülü evi
Ta’pi-o Orman tanrısı
Tel-le’rvo Tapio’nun kızlarından birisidir
Ter’he-ne’tar Fog’un kızıdır
Tie’ra Kura
Tont’tu Küçük ev ruhudur
Tu’a-me’tar Kızılağacın kızıdır
Tu-le’tar, Tuule’tar Rüzgâr tanrıçası
Tu-lik’ki, Tuullk’ki Tapio’nun kızlarından birisinin adıdır.
Tu’o-ne’la Tuoni’nin ikametgâhıdır
Tuo’nen Poi’ka Tuoni’nin oğludur.
Tu’o-ne’tar Ölüler toprağının ev sahibesi ve Tuoni’nin kızıdır.
Tu-o’ni Ölüm tanrısıdır.
Tu’ri, Tuuri Bal yurdu diyarının tanrısıdır
Turja, tur’ya Pohya’nın diğer adıdır.
Tur’ya-lan’der Louhi kabilelerinden birisinin takma adıdır.
Tur’ya, Tyrja Rutya şelalesi
Uk’ko Fin mitolojisinde Jumala’da oturan büyük ruhun adıdır.
Uk’on-koi’va ‘Ukko’nun köpeği’ Ukko’nun habercisiolan bir kelebektir.
U’lap-pa’la Tuoni’nin ikametgâhının diğer adıdır.
Un’du-tar Sis tanrıçasıdır.
U’ni Uyku tanrısıdır.
Un’ta-ma’la Kederli Sariola
Un-ta’mo Rüya tanrısı; Kalervo’nun kardeşidir
Un’tar Undutar.
Un’to Untamo.
Utu-tyt’to Undutar.
Wai’nam-oi’nen, Vainamoinen Kalevala’nın temel kahramanının adı olup Wainolalıdır.
Wai’no, Vai’no Wainamoinen.
Wai-no’la Wainamoinen ve halkının yurdu olup Kalevala ile eşanlamlıdır.
Wel-la’mo Suların sahibesidir.
Wet’e-hi’nen Denizin kötü tanrısının adıdır.
Wi-pu’nen, Vipu’nen Eski bir şarkı devinin adı olup kayıp kelimeleri arayan Wainamoinen’i yutmuştur.
Wi’ro-kan’nas, Virokan’nas Yaban hayatın efendisidir.
Wo’ya-lan’der, Vuojalan’der Laponyalılara verilen isimlerden birisidir.
Wuok’sen, Vuo’ksen Finlandiya’nın doğusunda bir nehir adıdır
Wuok’si Wuoksen.
Kaynakça
Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009
Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016